یکی از راههای شناخت وظیفه و مسئولیت انسان در برابر دین، بررسی اهداف و فلسفه رسالت پیامبر(ص) است؛ زیرا از این راه می توان ضمن شناخت فلسفه رسالت و نقش دین در زندگی انسان و جایگاه و کارکرد آن، وظیفه و مسئولیت خود را به عنوان مؤمن به رسالت شناخت.

یکی از راههای شناخت وظیفه و مسئولیت انسان در برابر دین، بررسی اهداف و فلسفه رسالت پیامبر(ص) است؛ زیرا از این راه می توان ضمن شناخت فلسفه رسالت و نقش دین در زندگی انسان و جایگاه و کارکرد آن، وظیفه و مسئولیت خود را به عنوان مؤمن به رسالت شناخت.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آیات قرآنی، مجموعه ای از موضوعات را به عنوان فلسفه و حکمت رسالت پیامبر گرامی(ص) معرفی کرده است. با بهره گیری از این مجموعه می توان جایگاه و کارکرد دین را در زندگی بشر نیز به دست آورد و وظیفه و مسئولیت خود را شناخت. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

نقش دین در زندگی انسان
یکی از پرسش های اساسی درباره دین، نقش و کارکردهای آن در زندگی بشر است. هر کسی با توجه به فهم و درک خود به این پرسش پاسخ می دهد. علوم بشری مانند روان شناسی و جامعه شناسی در پاسخ به این پرسش ها، از روش تحلیل انسان و جامعه بهره می برند و با توجه به کارکردهای دین، به تبیین آن می پردازند و جایگاه و نقش آن را تعریف می کنند.
اما اگر بخواهیم پاسخی مناسب به این پرسش بدهیم، بهترین و درست ترین کار این است که به مطالعه دین بپردازیم و رسالتی که دین برای خود تعریف کرده را بیان کنیم. در این روش ما به جای این که از نگرش و رویکرد بیرون دینی علومی چون فلسفه دین و جامعه شناسی دین استفاده کنیم و به عنوان ناظر بیرونی به تحلیل و تبیین نقش و کارکردهای دین بپردازیم، به سراغ خود دین می رویم و از یک نگاه شبه کلامی، از دین می خواهیم تا تفسیر خود را از نقش و کارکرد دین ارائه دهد.
تفاوت دو روش و رویکرد در این است که در رویکرد بیرون دینی، ناظر، به تبیین کارکردهای واقعی دین توجه دارد و به ادعا و اهداف آرمانی دین و نقش آن در زندگی توجهی ندارد. این روش کمک می کند تا انسان بتواند کارکردهای مثبت و منفی دین را به دست آورد و تحلیل و تبیین نماید که دین تا چه اندازه نقش مثبت و منفی در زندگی بشر داشته است. با چنین رویکردی است که جامعه شناسان دینی، به نتایج متفاوت و متضاد درباره کارکرد و نقش دین می رسند و برخی آن را عامل همگرایی و انسجام اجتماعی و برخی دیگر آن را افیون توده ها می شمارند و یا کارکردهای منفی یا مثبتی را با توجه به جامعه آماری و تحلیل و تبیین های آن ارایه می دهند. بسیاری از کتب جامعه شناسی دین با این رویکرد نگاشته و تدوین می شود.
اما در روش و رویکرد درون دینی، بی توجه به کارکردهای واقعی آن در ابعاد روان شناسی، جامعه شناسی و مانند آن، تحلیل گر به کارکردهای حقیقی و آرمانی دین توجه دارد. البته می توان با بهره گیری از هر دو روش درون و برون دینی، به ارزیابی دقیق تری درباره دین و نقش آن رسید؛ چرا که از طریق جامعه شناسی دین مثلا می توان، تأثیرات و بازخوردها را به دست آورد و دانست که آیا آن حقیقت به واقعیت پیوسته است یا خیر؟ یا چه علل و عواملی موجب شده است تا دین نتواند کارکردهای حقیقی خود را داشته باشد و به آن اهداف و نقش مثبت خود جامه عمل بخشد.
به عنوان نمونه اگر دین برای خود نقشی چون آرامش روانی و یا انسجام اجتماعی تعریف کرده، با رویکرد روان شناسانه و یا جامعه شناسانه می توان دریافت که آیا دین توانسته است به این اهداف دست یابد یا آن که خلاف فلسفه وجودی اش موجب اضطراب یا واگرایی شده است؟ در این صورت است که می توان به تحلیل حقیقت و واقعیت و ارزیابی آن پرداخت و علل و موانع رسیدن به این اهداف و فلسفه وجودی را تبیین کرد و توصیه های مناسب ارایه داد.
آن چه در این مطلب مورد توجه است، تبیین فلسفه رسالت دین و اهداف آن از زبان دین است تا بتوان براساس آن دریافت که آیا این هدف و فلسفه از دین و رسالت، تحقق یافته یا نیافته است؟ و اگر تحقق نیافته علل و عوامل بازدارنده چیست؟

فلسفه و اهداف دین و رسالت محمدی(ص)
خداوند در آموزه های قرآنی برای دین اسلام و رسالت محمدی(ص) فلسفه و اهدافی را بیان کرده است که در این جا به تبیین آن می پردازیم.
از جمله اهداف و فلسفه اصلی رسالت و به تبع آن دین، ابلاغ پیام های الهی به مردم است. خداوند در آیاتی از جمله 20 سوره آل عمران، 92 و 99 سوره مائده و 40 سوره رعد و نیز 35 و 82 سوره نحل به این مهم اشاره کرده است. بنابراین، دین در حقیقت چیزی جز پیام الهی نیست که در شکل رسالت به انسان ابلاغ شده است تا از آن آگاه شده و براساس آن زندگی خویش را مدیریت کند و به سوی اهداف مشخص شده در پیام حرکت نماید.
خداوند در آیه 38 سوره بقره پس از بیان هبوط انسان به زمین، از مهمترین عامل بازگشت بشر به مقام قدس سخن می گوید و می فرماید که از سوی خداوند هدایتی نازل می شود تا مردم را به سوی حقیقت رهنمون ساخته و آنان را به حقیقت خودشان بازگرداند. آیه 11 سوره طلاق، نیز به مهم ترین هدف این پیام الهی که در شکل رسالت پیامبران و دین ارایه شده، اشاره می کند و می فرماید که خارج ساختن انسان از تاریکی ها و هدایت به سوی نور از مهمترین اهداف این پیام و فلسفه رسالت و دین است.
همین معنا به شکلی دیگر در آیات 1 سوره ابراهیم و 45 و 46 سوره احزاب تبیین شده است. خداوند در این آیات می فرماید که هدایت مردم به نور ایمان و خارج ساختن آنان از ظلمت کفر و گمراهی، از اهداف نزول قرآن و پیام دین و رسالت است. علامه طباطبایی تعبیر قرآنی "سراجا منیرا " را استعاره از هدایت مردم به سعادتمندی و رهایی از شقاوت و ضلالت می داند. (المیزان، ج 16، ص 351) این بدان معناست که مهمترین نقش قرآن و دین و رسالت، همان رهایی از بدبختی و رساندن بشر به سرمنزل آرامش و آسایش یعنی سعادت ادبی است.
البته در این میان تنها شماری اندک از مردم در مسیر هدایتی این نور و بهره مندی از آن قرار می گیرند که همان مومنانی هستند که با حسن فاعلی و حسن فعلی خود، خیرخواهانه کارهای نیک انجام می دهند و خود را برای ابدیت می سازند. (طلاق، آیه 11)
این دین و هدایت الهی برای آن است که مردم به سوی حقیقت یکتای هستی بازگردند و متوجه او شوند و همه کارهای خویش را با توجه به وجه الله انجام دهند. از این رو خداوند در آیات 45 و 46 سوره احزاب، از مهم ترین اهداف رسالت را دعوت به سوی خداوند بیان می کند. این دعوت تنها به معنای خواندن ظاهری نیست، بلکه به معنای این است که انسان با تمام وجود و هستی اش متوجه خداوند شود و متاله (خدایی) گردد.
متاله (خدایی) شدن به عنوان هدف نهایی و غایی حرکت بشر در زندگی، زمانی مطرح می شود که شخص به حقایق هستی ایمان داشته و آن را باور و عقیده خود قرار دهد (فتح، آیات 8 و 9 و آیات دیگر) و پس از این باور و ایمان است که حقیقت هستی و خدا و اهداف آفرینش را درمی یابد و می تواند خود را برای انجام فلسفه دیگر رسالت و دین یعنی تکریم و تعظیم خداوند آماده کند؛ زیرا کسی که حقیقت هستی را نشناخته یا باور ندارد و اهداف آفرینش را نمی شناسد، هرگز حقیقت خدا را نخواهد شناخت و اقدام به تکریم و تعظیم نخواهد کرد. دین و رسول خداوند کمک می کند تا بشر این معنا را دریابد و با شناخت عظمت الهی، به تکریم خداوند بپردازد و او را هدف غایی خویش قرارداده و متاله شود. (همان آیات)
بی گمان شناخت حقیقت عظمت الهی افزون بر تکریم، موجبات تسبیح خداوند (همان) و تضرع و توجه دایمی به درگاه خداوندی (انعام، آیه42) می شود؛ زیرا کسی که حقیقت خداوندی را شناخت، او را فراتر از توهمات و تعقلات خود بر می شمارد و آن چه حقیقت ذات الهی می شناسد را ناقص می داند و از این رو، به مقام تسبیح می نشیند و خداوند را از بسیاری امور پاک و منزه می شمارد و همچنین برای این که در این عمل شناخت و حرکت در مسیر متاله شدن، جسارتی نورزد متوجه نقص خود شده و به تضرع و ابتهال روی می آورد تا خداوند خود عهده دار او شود و امورش را در دست گیرد.

اهداف ابتدایی و میانی دین
برای دست یابی به این هدف و فلسفه عالی و متعالی می بایست شرایطی فراهم آید که در آیات دیگر به عنوان فلسفه و اهداف میانی و متوسط و همچنین اهداف ابتدایی بیان و تعریف شده است.
از اهداف میانی دین و رسالت می توان به تعلیم حکمت و آموزش حقایق هستی (بقره، آیات 129 و 151 و جمعه، آیه2)، تبیین حقایق و ملکوت دنیا (مائده، آیه19)، تعلیم و آموزش معارف دست نایافتنی برای مردم (بقره، آیه151)، آموزش قوانین و احکام (اعراف، آیه 157 و نیز بقره، آیه 151 و جمعه، آیه2)، معرفی عوامل مفید و مؤثر در ساخت ظاهر و باطن انسان از جمله پاکی ها و ناپاکی ها (همان) و همچنین تزکیه و خودسازی مردم (بقره، آیات 129 و 151 و جمعه، آیه2) اشاره کرد؛ چرا که با شناخت درست و راستین از حقایق هستی و ایجاد بینش واقع بینانه از آن در کنار راههای دست یابی و موانع سر راه می توان به تزکیه ای پرداخت که سرانجام آن خدایی شدن (متاله گشتن) است.
همه این امور به سبب این که بیرون از دایره عقل و هوش بشر و فهم و ادراک اوست، نیازمند عنایت خاص الهی است که در شکل آیات از جمله آیات لفظی وحی نازل شده است. از این رو خداوند یکی از فلسفه های رسالت و اهداف آن را تلاوت آیات الهی می داند، چرا که از این طریق می توان به اهداف و فلسفه پیش گفته چون آموزش و تعلیم دست یافت. (بقره، آیات 129 و 151؛ و نیز رعد، آیه30؛ و جمعه، آیه2)
البته در این میان باید برخی از مقتضیات، ایجاد و برخی از موانع دیگر برداشته شود. از این رو، پاره ای از موضوعات به عنوان اهداف و فلسفه ابتدایی یا میانی از سوی خداوند در قرآن تبیین شده است. از جمله این امور می توان به بشارت دهی اشاره کرد؛ زیرا بشارت به این که حرکت در مسیر هدایتی پیام های دین می تواند سرانجامی چون بهشت و سعادت و رستگاری ابدی را به همراه داشته باشد، خود انگیزه ای بسیار قوی در انسان برای قرارگرفتن در مسیر دین می شود. (بقره، آیه119 و مائده، آیه19 و احزاب، آیه45 و آیات دیگر) البته در مورد برخی از انسان ها می بایست با ایجاد ترس و انذار از سرانجام شقاوت بار و بدبختی ابدی و قرار گرفتن در آتش دوزخ، اجازه نداد تا آنان در مسیری متفاوت از مسیر هدایت و پیام های آن گام بردارند. (همان)
این پیام ها حاوی این نکته نیز می باشد که هر آن چه شایسته و بایسته بوده بیان شده و کمترین کوتاهی در بیان انجام نگرفته است. بنابراین کسی نمی تواند مدعی این معنا شود که حقایق بر او معلوم نشده و راه از چاه باز شناخته نشده و مسیر تبیین و روشن نگشته است. این همان معنای اتمام حجت است که در آیاتی از جمله 20 سوره آل عمران و 163 و 165 سوره نساء و 19 سوره مائده و مانند آن به عنوان فلسفه رسالت مطرح شده است؛ چرا که هرگونه عذاب قبل از بیان و بی اطلاع رسانی و آگاهی بخشی از نظر عقل، قبیح است و نارواست که عاقل و عادلی، بدون اتمام حجت کسی را مجازات نماید. (آل عمران، آیه183)
خداوند اموری چون امر به معروف و فرمان به انجام دادن کارهای نیک و پسندیده عقلانی و عقلایی و شرعی (اعراف، آیه157) و نهی از منکر و پرهیز از انجام کارهای زشت عقلانی و عقلایی و شرعی را (همان) به عنوان بخشی از اهداف رسالت و دین معرفی می کند؛ این بدان معناست که رهایی بشر از خسران و زیان تنها به رهایی شخص نیست که تنها به فکر خود باشد، بلکه هرکسی در مقام خلافت ربوبی و مظهریت آن لازم است دستگیر دیگران شود و آنان را پروردگاری و راهنمایی کند تا ایشان نیز رستگار شوند. از این رو در سوره عصر به صراحت، رستگاری و رهایی از خسران و زیان ابدی را منحصر به رهایی خود و راهنمایی دیگران می کند.
از دیگر اهداف و فلسفه میانی رسالت و دین می توان به قضاوت و داوری (نساء، آیات 64 و 65 و 105) و دعوت به عدالت و تشویق به قیام بدان و مدیریت آن (حدید، آیه 25) اشاره کرد.

اسلام، راه سلامت
پیروزی بر دیگر ادیان و روش های دست یابی به حقایق و مسیر متاله شدن، از دیگر اهداف دین اسلام و رسالت پیامبر(ص) معرفی شده است (توبه، آیه 23؛ و فتح، آیه 28؛ و صف، آیه 9) این بدان معناست که دین اسلام، خود را دینی می داند که می تواند بهترین تفسیر را ا ز هستی ارایه کرده و بهترین و آسان ترین و کامل ترین راه را به بشر نشان دهد تا متاله (خدایی) شود.
هنگامی که عدالت بر جامعه فراگیر شد و همگان از امکانات یکسان و مناسب برخوردار شوند می توانند با بهره گیری از گفتمان چیره اسلام، گام های استوار و بلندی را به سوی خودسازی و خدایی شدن بردارند و مسیر الهی را تا مقام قدس به آسانی و سلامت طی کنند. از این رو اسلام به عنوان راه سلامت و سبل السلام معرفی شده و به عنوان صراط مستقیم و بزرگراه هدایت عمومی همه هستی شناخته شده است.
از نظر قرآن، انسان ها تنها از طریق اطاعت و پیروی از دین اسلامی که حضرت محمد(ص) آورده است می توانند به رستگاری واقعی دست یابند و اطاعت از پیامبر(ص) به عنوان کسی که به مقصد رسیده و متاله شده و در قاب قوسین او ادنی (نجم، آیه 9) در نزدیک ترین تدلی و تدنی قرار گرفته است (همان، آیه 8) تنها راه خدایی شدن است. از این رو خداوند اطاعت از وی را اطاعت از خود (نساء، آیه 60 و آیات دیگر) و محبت به او را تنها راه محبوب شدن (آل عمران، آیه 31) در نزد خویش می شمارد و اطاعت از آن حضرت(ص) را یکی از اهداف رسالت معرفی می کند (نساء، آیه 64) چرا که تنها راه متاله شدن، راه پیامبر(ص) و اطاعت از اوست.
این حق رسالت براساس آیاتی از جمله آیه 32 و 132 سوره آل عمران و 59 و 60 و 61 سوره نساء و آیات دیگر، ناشی از مقام رسالت الهی اوست؛ زیرا او کسی است که با متاله شدن، توان هدایت هستی را یافته است و به عنوان صراط مستقیم می تواند مردم را به سوی خداوند و متاله شدن رهنمون سازد. لذا خداوند پیامبر(ص) را اسوه حسنه و کامل معرفی می کند. (احزاب، آیه 21) چرا که واصل می تواند سرمشق و دستگیر و هدایت گر سالک الی الله باشد.
با توجه به آن چه گفته شد می توان به سادگی دریافت که دین از نظر آموزه های قرآنی همه زندگی بشر را مورد توجه قرار داده است و این گونه نیست که تنها به حوزه روابط شخصی یا آخرت محدود شود، بلکه هر آن چیزی که در خدایی شدن انسان و جامعه موثر است به عنوان اهداف ابتدایی و میانی و غایی بخشی از دین و موضوعات دینی خواهد بود. در این صورت کارکردهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی و تمدنی دین، امری بدیهی است و اگر دیده شود که دین اسلام این گونه عمل نمی کند می بایست در دینداری خود شک و تردید کرد؛ چرا که دین اسلام در آموزه های خویش در همه حوزه های بینشی و نگرشی و منشی، کامل و تمام است و هیچ نقص و عیبی در آن راه ندارد.
نقش دین از نظر قرآن، نقش بی نظیر و بی بدیل است و هیچ چیز از جمله علم و فلسفه و عرفان و مانند آن نمی تواند جایگزین دین شود و بتواند همان نقش و کارکردهای دین را در زندگی بشر ایفا کند؛ بنابراین هرگونه جایگزین سازی و بدل سازی تنها می تواند موجبات سرگرمی و غفلت شود ولی نمی تواند کارکردها و نقش دین را ایفا نماید و مطلوب جاعلان و بدل سازان را برآورده کند. براین اساس می توان گفت که دین معنوی یا عرفان های مادی و فلسفه ها و سبک های زندگی مادی و ساخته بشر هرگز نمی تواند کارکرد دین را داشته باشد و این خلأ را در زندگی انسان پرکند.