بررسی تطبیقی روایات مشترک مهدویت در شیعه و اهل سنت

چنین دیدگاه و چشم‌اندازی در ادیان الهی نیز با عنوان «تحقق وعده بزرگ خداوند با ظهور یک شخصیت برجسته الهی» با جامعیت و قطعیت به صورت یک باور اعتقادی مسلم، متجلی شده که به صورتی بسیار جامع و کامل در فرهنگ اعتقادات اسلامی با نام «مهدویت» افق آینده بشریت را تبیین نموده است. مهدویت به عنوان یک باور قطعی و ضروری در جهان‌بینی جهان‌شمول و جامع اسلام در بین تمامی فرق و مذاهب گوناگون اسلامی ابعاد بسیار گسترده‌ای از مباحث فکری و اعتقادی را در بر می‌گیرد و تأثیرات عمیق و انکارناپذیر آن را در تاریخ سرزمین‌های اسلامی به وضوح می‌توان یافت.
باورداشت ظهور منجی، بخشی از فلسفه سیاسی اسلام است که همه مسلمانان آن را پذیرفته‌اند. در میان اعتقادات اسلامی، کمتر موضوعی را می‌توان یافت که تا این اندازه به آن اهمیت داده شده باشد.
اگرچه در این میان، افرادی با انگیزه‌هایی خاص و یا شاید به سبب ناآگاهی از مبانی اسلامی، در صددند که این باور را تنها عقیده‌ای شیعی معرفی کنند، ولی واقعیات تاریخی و حدیثی نه‌تنها به این نظریه مددی نمی‌رسانند، بلکه عکس آن را تأیید می‌کند.
بدیهی است دو فرقه بزرگ اسلامی در مورد نحوه ظهور و برخی خصوصیات امام مهدی(عج) اختلاف دیدگاه دارند اما در عین حال، اتفاق نظر ایشان در این مورد بسی بیشتر از اختلافات آنها می‌باشد. که با سیری در روایات شیعه و اهل سنت این موضوع قابل اثبات است.
لذا به منظور بیان این وحدت نظر و از آنجا که مسأله تقریب مذاهب در دنیای امروز از ضروریات محسوب می‌شود، به طور تطبیقی به بیان روایات مشترک از مکتب اهل سنت و شیعه می‌پردازیم.

ویژگی‌های ظاهری و نسب امام مهدی(ع)
امام مهدی(عج) از چندین جهت با پیامبر اکرم(ص) طبق روایات شیعه و اهل سنت شباهت دارند:
1-هم نام بودن ایشان با پیامبر اکرم(ص)
2- هم‌کنیه بودن ایشان با پیامبر اکرم(ص)
3- شباهت ظاهری و خلق و خوی آن حضرت
4- شباهت در سن برانگیخته شدن
در مورد نسب موعود بشر تمام احادیث وارد شده در کتب اهل سنت و شیعه به از نسل رسول خدا(ص) بودن ایشان تأکید دارند و حتی در برخی از روایات برای آگاهی و بصیرت دادن مردم در شناخت مهدی موعود(عج) از مدعیان دروغین مهدویت، ایشان را فرزند امام علی(ع) و فاطمه(س) و در برخی از اولاد امام حسین(ع) و نهمین فرزند ایشان و حتی در احادیث متعدد دیگری نام تک‌تک پدران ایشان را بیان شده است.

ویژگی‌های ظهور
یکی از ویژگی‌های ظهور مهدی موعود(عج) حتی الوقوع بودن آن است. در روایات گوناگون در مصادر شیعه و اهل سنت این مسأله با عبارت‌های گوناگونی چون، اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نماند چنین موعودی خواهد رسید و یا هرگز روزگاران به پایان نخواهد رسید مگر این که مهدی(ع) ظهور کند و... آینده‌ای روشن با فرزندی از نسل پیامبر اکرم(ص) را به مسلمانان و تمام انسان‌ها بشارت می‌دهد.
درباره محل ظهور امام مهدی(عج) حدیث‌های گوناگونی وارد شده که هریک به محل خاصی از مکه از جمله میان رکن و مقام، میان حجرالاسود و در کعبه، مقام ابراهیم، مسجد‌الحرام اشاره کرده‌اند این اختلافات در روایات دارای یک نقطه مشترک هستند که ظهور حضرت از مکه و از کنار کعبه آغاز می‌گردد.
در مورد یاران ایشان نیز در مصادر شیعه و اهل سنت روایات مشترکی وجود دارد، در این دسته از روایات یاری‌کنندگان امام مهدی(عج) دو دسته معرفی شده‌اند، دسته اول فرشتگان الهی - هرچند در تعداد این فرشتگان نقل‌های متفاوت وجود دارد – و دسته دوم یاوران امام مهدی که 313نفر از مؤمنان و منتقدان راستینی هستند که صفات خاصی برای ایشان در روایات بیان شده است و از اغلب مناطق جغرافیایی برای یاری رساندن امام مهدی(عج) همچون تکه‌های ابر جمع می‌شوند.

نشانه‌های ظهور
نشانه‌های ظهور را می‌توان به چند دسته کلی تقسیم نمود: دسته اول نشانه‌های عمومی که از اموری هستند که برای زمینه‌سازی ظهور لازم است اما ازجمله شرایط کافی برای ظهور نیست.
این دسته که با عنوان تحولات اجتماعی پیش از ظهور مورد بررسی قرار می‌گیرد با چند مورد مشترک در روایات شیعه و اهل سنت مواجه می‌شویم.
-فراگیری ظلم و ستم
-بروز اختلافات شدید بین مردم
-ناامیدی کامل از ظهور
-بلاهایی از قبیل زلزله، طاعون، مرگ‌های سرخ و سفید و از همه مهم‌تر نبودن آرامش و امنیت
دسته دوم آن رخدادهایی است که تحقق ظهور وابسته به آنها است با پیدایش این دسته از نشانه‌ها یا ظهور محقق می‌شود یا تحقق آن بسیار نزدیک خواهد شد.
در منابع دینی، انبوهی از رخدادهای سیاسی، طبیعی و غیرطبیعی جزو نشانه‌های ظهور بیان شده است که برخی از جهت سند و برخی از لحاظ متن، استوار نیستند. لذا نمی‌توان دقیقاً مشخص نمود که نشانه‌های ظهور چه تعداد هستند، اما در این میان مهمترین این نشانه‌ها که به طور مشترک به آنها اشاره شده است موارد زیر می‌باشد.
اولین این نشانه‌ها صحیحه آسمانی است که اعلامی عمومی برای یک رویداد عظیم جهانی است و در برخی روایات شیعه و اهل سنت حتی مضمون روز و ماه وقوع آن ذکر شده است.
خروج سفیانی که از نسل ابوسفیان است و به همین جهت سفیانی نام گرفته است خصوصیات ظاهری او بیشتر در روایات شیعه بیان شده، اما آنچه در هر دو دسته از روایات تأکید شده حتمیت خروج سفیانی در زمان و یا نزدیک ظهور امام مهدی(عج) است.
فرو رفتن لشکر سفیانی در زمین از نشانه‌هایی است که در روایات شیعه و اهل سنت از امور حتمی نشانه‌های ظهور معرفی شده است. این نشانه با عبارت خسف در بیداء در روایات معرفی شده است.
پرچم‌های سیاه از خراسان در آستانه ظهور به منزله نشانه‌ای از ظهور یاد شده است.
از آنجا که در برخی روایات تصریح شده است که امام مهدی(عج) در میان آنان است و در برخی دیگر دعوت به بیعت بیان شده، همزمانی ظاهر شدن پرچم‌ها با ظهور امام مهدی(عج) را می‌رساند.
قتل نفس زکیه که در گیر و دار مبارزات زمینه‌ساز انقلاب مهدی(عج) فردی پاک‌باخته و مخلص مظلومانه بین رکن و مقام به قتل می‌رسد. در معرفی وی و مشخصات و جزئیات حرکت او و کشته شدنش از روایات چیز بسیاری بدست نمی‌آید و تنها به نام او اشاره شده است و یا اینکه به طور کلی از او به عنوان نفس زکیه نام برده شده است.
فرود آمدن حضرت عیسی مسیح(ع) از آسمان در آخرالزمان مورد اتفاق تمام مسلمانان است، البته روایات با یکدیگر تفاوت دارند در برخی تنها به نزول عیسی قبل از قیامت تأکید شده و در برخی نزول او همراه امامی از مسلمانان بدون ذکر نام امام به میان آمده است و در دسته‌ای دیگر هم امام مهدی(ع) معرفی شده و هم به اقتدای عیسی به وی هنگام نماز اشاره شده است. و از آنجا که گستردگی پیروان دین مسیحیت در جهان بسیار زیاد است از میان تمام پیامبران حضرت عیسی مسیح(ع) از آسمان به امر الهی در آخرالزمان فرود می‌آیند.

وقایع پس از ظهور
از دیرزمان بشر در فکر ساختن مدینه فاضله حکومت‌های تأسیس کرده اما موفق نشده که آن مدینه فاضله را تشکیل دهد. حکومت واحد جهانی را خالق هستی توسط پیامبران و اوصیائش وعده داده و مدیریت آن را به منجی موعود سپرده است. ویژگی اولی که حکومت امام مهدی(عج) می‌توان برشمرد همین جهانی بودن آن است. خبر از گشایش و فتح بعضی از کشورها به دست امام(عج) به دلیل این گستردگی می‌باشد.
طبق روایات مندرج در کتب شیعه و اهل سنت هیچ ویژگی به اندازه «عدالت و قسط» در حکومت حضرت برجسته نشده و سرلوحه برنامه‌های حضرت همین امر است و اساساً مشکل اصلی منجی موعود آتش ظلم و جوری است که بشر را در کام خود فرو برده است.
ایجاد امنیت همه‌جانبه در سایه حاکمیت و قدرت در دست مؤمنان صالح و انسان‌های عادل از دیگر وقایعی است که در روایات شیعه و اهل سنت بر آن تأکید شده است.
بنا بر اخبار و روایات، عصر حاکمیت امام مهدی(عج) عصر رفاه و آسایش همگانی است و در بسیاری از روایات شیعه و اهل سنت این رفاه، آسایش و برخورداری مردم از ثروت‌های زمین در دوران حاکمیت امام مهدی(عج) به تصویر کشیده شده است.
در سایه رشد مادی و گشایش در وضع معیشتی انسان‌ها در حکومت مهدوی کمالات روحی و معنوی انسان‌ها نیز شکوفا شده به طوری که بر روابط اجتماعی انسان‌ها تأثیر گذاشته و بنابر روایات کینه و دشمنی و حسد و... جای خود را به محبت، هم‌دلی و برادری می‌دهد.

نگرش به مهدویت نزد اهل سنت
اهل سنت در برخورد با روایات مهدویت دارای دو دیدگاه کلی می‌باشند دسته اول گروهی هستند که اصل مسأله مهدویت را پذیرفته و به تواتر وحجیت آن اذعان دارند البته در مواردی اختلاف در مصادیق با شیعه می‌باشند. مهمترین این موارد اختلافی مسائلی از قبیل، ولادت حضرت مهدی(عج)، نام پدر امام مهدی(عج) و امام مهدی(عج) فرزند امام حسن(ع) است یا امام حسین(ع) می‌باشد، که پاسخ‌های مشروح روایی از طرف شیعه به این اختلافات داده شده است.
دسته دوم از برخوردکنندگان با روایات مهدویت کسانی هستند که اصل مهدویت (ظهور منجی) را منکر هستند، با نگاهی به سیر تاریخی اندیشه مهدویت این نکته را درمی‌یابیم که تا زمان ابن خلدون کسی با صراحت دست به تردید و تشکیک در این زمینه نبرده است البته کسانی همچون ابن حزم اندلسی به تشکیک در تواتر احادیث مهدویت پرداخته‌اند اما با توجه با جایگاه علمی ابن خلدون نظرات و آراء او نقطه عطفی بشمار می‌رفت که این نظر تا به حال با دیده نقد و طرد مواجه شده بود چنانچه تا دوره معاصر نیز چنین تشکیکاتی در این زمینه به مهدویت وارد نشده بود. ولی در دوره اخیر بار دیگر تردید در حدیث‌های مهدویت و یا انکار آنها از سوی نویسندگان چون شیخ محمد عبده مصری (1323-1266هـ)، رشید رضامصری (1354-1295هـ)، فرید وجدی مصری (1372-1292هـ)، احمد امین مصری (1373-1295هـ) و عداب محمود الحسش بیان شده است که ریشه اصلی رد و شک نسبت به روایات مهدویت به عوامل متعددی چون انتقاد به ارزیابی اسناد این روایات، تعصب خاص و عناد با عقاید شیعه، تعارضات میان برخی احادیث مهدویت، دستاویزی برای رد تمام احادیث قرار گرفته است.

 سبب غیبت امام زمان(ع) خود ما هستیم، زیرا دستمان به او نمی‌رسد، وگرنه اگر در میان ما بیاید و ظاهر و حاضر شود چه کسی او را می‌کشد؟! آیا جنّیان آن حضرت را می‌کشند، یا قاتل او انسان است؟!

علت غیبت امام زمان(ع) خود ما هستیم
سبب غیبت امام زمان(ع) خود ما هستیم، زیرا دستمان به او نمی‌رسد، وگرنه اگر در میان ما بیاید و ظاهر و حاضر شود چه کسی او را می‌کشد؟! آیا جنّیان آن حضرت را می‌کشند، یا قاتل او انسان است؟! ما از پیش در طول تاریخ ائمه(ع) امتحان خود را پس داده‌ایم که آیا از امام تحفّظ و اطاعت می‌کنیم یا اینکه او را به قتل می‌رسانیم؟! انحطاط و پستی انسان به حدّی است که قوم حضرت صالح(ع) ناقة صالح را با اینکه وسیلة ارتزاق و نعمت آنها بود، پی کردند، چنان‌که قرآن کریم دربارة آن می‌فرماید: «لها شربٌ و لکم شرب یوم معلوم،6 یعنی، یک روز آب سهم شما باشد و روز دیگر سهم آن، آن ناقه، یک روز آب چاه را می‌خورد و در عوض به آنها شیر می‌داد! بنابراین، همان‌گونه که ممکن است عقلاً خزینه و انبار نعمت خود را نابود کنند، همچنان که ناقة صالح را کشتند، امکان دارد که ما انسان‌های عاقل(!) نیز امام زمان(ع) را که تمام خیرات از او است و از ناقة صالح بالاتر و پرفیض‌تر است برای اغراض شخصیة خود به قتل برسانیم!

لزوم احتیاط در فتنه‌های آخرالزّمان
سؤال: از حضرت رسول(ص) دربارة آخرالزّمان و فتنه‌های آن نقل شد که فرموده‌اند: تشخیص تکلیف در آن زمان مشکل است. پس چه باید کرد؟
جواب: اگر به دست آوردن تکلیف مشکل باشد، احتیاط کردن که مشکل نیست، باید توقّف کرد و احتیاط نمود. ریختن خون مردم، هتک اَعراض [آبروهای] آنها و از بین بردن اموال و دین آنها شوخی نیست، برای ما اتمام حجّت شده است.

گویا به کلی از «عین الله الناظرة» غافل هستیم!
اهل بیت عصمت و طهارت(ع) بندگانی هستند که علم و صوابشان مطرد (فراگیر) است، یعنی با داشتن مقام عصمت نه خطا می‌کنند و نه خطیئه و امام زمان(ع) «عین الله النّاظرة و اُذنه السّامعة و لسانه النّاطق، و یده الباسطة؛ چشم بینا، گوش شنوا، زبان گویا و دست گشادة خداوند است و از اقوال، افعال، افکار و نیّات ما اطلاع دارد؛ مع ذلک گویا ما، ائمه(ع) و به خصوص امام زمان(ع) را حاضر و ناظر نمی‌دانیم، بلکه گویا مانند عامّه، اصلاً زنده نمی‌دانیم و به کلّی از آن حضرت غافل هستیم!

اشراف امام(ع) بر اعمال بندگان
گویا بنا بر این است که در عمل، خدا، نادیده گرفته شود، با اینکه در روایت «کافی» دارد که: «در هر شهری عمودی از نور است که امام(ع) اعمال بندگان را در آن می‌بیند یا ملَکی برای او خبر می‌آورد».1 همچنین «روح القدس» مؤیّد او با او است، غیر از آن روحی که هر سال یک بار در شب قدر بر او نازل می‌شود.2 بنابراین، اگر مثلاً پرده‌ای هم دور عمل خود بکشیم، فایده ندارد و دید امام(ع) نافذتر است و در برابر چشمان واقع بین او مانع و حائل ایجاد نمی‌کند. همچنین در رؤیت امام(ع) مقابله و محاذات (هم‌سویی) شرط نیست، بلکه هر جا که نشسته، بر أرضین سفلی? و سماوات سبع و ما فیهنّ و ما بینهنّ اشراف دارد. خداوند متعال می‌فرماید:
«و آتیناه الحکم صبیّاً؛3 در حال کودکی، حکم را به او عطا کردیم» و نیز می‌فرماید: «قال إنّی عبدالله آتانی الکتاب و جعلنی نبیّاً؛4 گفت: من بندة خدایم، خداوند به من کتاب عطا کرده و مرا پیامبر قرار داده است. اگر مسئلة امام شناسی بالا رود، خداشناسی هم بالا می‌رود؛ زیرا چه آیتی بالاتر از امام(ع)؟ امام آیینه‌ای است که حقیقت تمام عالم را نشان می‌دهد.

حدیث ثقلین و اثبات غیبت امام زمان(ع)
«حدیث ثقلین» از ادلّة اثبات غیبت امام زمان(ع) است، زیرا در آن حدیث می‌فرماید: «إنّهما لن یفترقا،5 قرآن و عترت از هم جدا نمی‌شوند»، یعنی، چه حاضر باشند یا غایب، اگر کسی این حدیث را تحقیق و معنای آن را تحصیل کند، مسئلة غیبت خیلی برای او واضح خواهد بود؛ زیرا در غیر این صورت، «لزم الإنفکاک بین القرآن و العترة؛ لازمة آن جدایی بین قرآن و عترت خواهد بود».